12 hayvanlı takvim
12 Hayvanlı Takvim, Asya'da, özellikle Çinliler ve Türk halkları tarafından yaygın olarak kullanılmış bir takvim. Ayrıca Japonlar, Koreliler, Vietnamlılar, Moğollar ve Mançular da değişik hallerini kullanmışlardır.
Çin Takvimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Çince'de 地支 (Dìzhī) olarak bilinir. 12 hayvan ile sembolize edilir. 12 hayvanın her birine bir "Dünyevi dallar"[1] numarası atanır, böylece dünyevi dallar Çin burçlarına karşılık gelir. Çinli gök bilimciler "Suìxīng" (歲星 - Jüpiter) gezegeninin yörüngesini takip etmek için göksel daireyi 12 bölüme ayırdılar. Daha sonra Suixing'in yörüngesi 12 yıla yuvarlandı (11.86'dan). Dünyevi Dallar günümüzde geleneksel Çin takviminin güncel versiyonunda ve Taoizm'de "Göksel kökler" ile birlikte kullanılmaktadır.
Yönler Avrupa kültürünün aksine 4'e değil 12'ye ayrılmıştır. Çinli denizciler ve gök bilimciler tarafından bu sistem kullanılmıştır. Zhèng Hé gibi deneyimli denizciler 48 bölümlü bir pusula tercih ettiler.
Aynı zamanda bir kardinal puan sistemi olarak da kullanılmıştır.[2]
Çin mitolojisine göre hangi hayvanın adının hangi sıraya koyulacağını göklerde yaşayan imparator Yu-Di hayvanlar arasında bir yarışma yaparak belirlemiştir.[3][4]
Türk Hayvanlı Takvimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Özellikleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu takvimde her hayvan bir yılı gösterir. Örneğin; “Pars Yılı” gibi. Her yılın o hayvanın özelliklerine göre şekillendiğine inanılır. Örneğin Maymun yılında eğlence ve hilenin artacağı inanışı vardır. Çağ adı verilen (ÇAĞ: 12x5=60 yıl) şeklindeki dönemler halinde ilerler ve bu rakam ortalama insan ömrüdür. 12 Hayvanlı Türk Takvimi Mete Han’ın tahta çıkış tarihi olan MÖ 209’da başlar.
Yıllar
[değiştir | kaynağı değiştir]Bazı Türk boylarındaki ve bu boylara yakın olan farklı milletlerdeki kullanımları şu biçimdedir.[not 1][not 2][not 3]
| No | Hayvan | Diğer Söyleyişler | Eski Türkçe[5] | Farklı Kaynaklarda | Çince | Telafuz | Anlam | Hakas Takvimi | Yön | Özellikleri |
| 1 | Sıçan | Sıçgan, Sıçkan, Çıçgan | Sïčɣan, Küskü | Küsgü[6] | 子 | zǐ | Fare | Küske ("sıçan") | 0° Kuzey | Hareket, sezgi. |
| 2 | Ud | Ut, Uy | Ud | Buğa, Buga, Boğa | 丑 | chǒu | Öküz | İnek, İneh ("sığır") | Sakinlik, akıl, bilinç. | |
| 3 | Bars | Barıs,[7] Pars | Bars | 寅 | yín | Pars | Tülgü ("tilki") | Atılganlık, kavga. | ||
| 4 | Tavışgan | Tavışkan, Tovışgan | Tawïšɣan | Koyan, Koban[8] | 卯 | mǎo | Tavşan | Hozan ("tavşan") | 90° Doğu | Merhamet, korkaklık. |
| 5 | Lu[not 4] | Luy, Ulu, Uluğ[not 5] | Luu | Bal, Balıg, Balık | 辰 | chén | Ejderha | Kileski ("ejder") | Talih, zenginlik. | |
| 6 | Yılan | Çılan, Cılan, Zılan | Yïlan | 巳 | sì | Yılan | Çılan ("yılan") | Saygı, hürmet, korku. | ||
| 7 | Yunt | Yund, Yont, Yond | Yunt | Yılkı | 午 | wǔ | At | Çilgi, Çılgı ("at")[9] | 180° Güney | Acele, telaş, sürat. |
| 8 | Koy | Hoy, Honın, Konın | Qoyn | Koç, Koçkar, Huç | 未 | wèi | Koyun | Hoy ("koyun") | Sevgi, dürüstlük, çokluk. | |
| 9 | Biçin | Meçin, Meşin, Piçin | Bičin | 申 | shēn | Maymun | Kizi[10] ("kişi") | Eğlence, kurnazlık. | ||
| 10 | Tabuk | Tagaku, Toguk, Toğ, Takık | Taqïqu | 酉 | yǒu | Tavuk | Tanah ("tavuk") | 270° Batı | İsyan, cimrilik. | |
| 11 | İt | İyt,[11] İşt | İt | Köbek, Kübek, Köpek | 戌 | xū | Köpek | Dorna, Torna ("turna") | Sadakat, hissiyat. | |
| 12 | Tonguz | Tonuz | Toŋuz, Laɣzïn | 亥 | hài | Domuz | Öski ("keçi") | Karmaşa ve sükunet. |
Kazaklar bu takvim sistemine "Müşel" (Kazakça: Мүшел) adı verirler.[12]
Yakutlar (Sahalar) ise 12'li düzene dayalı yıl takvimi kullanmakla birlikte, hayvanların yerine tanrıların adlarını kullanmışlardır.[13]
1. Cöhögöy, 2. Ayısıt, 3. İyehsit, 4. Ayığ 5. Buğor, 6. Cahın 7. Suğorun, 8. Hotoy, 9. Bayanay, 10. Sehen, 11. Tanha 12. Otun
Eski Türklerde Aylar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Oşlak Ay
[değiştir | kaynağı değiştir]Oşlak Ay (veya Aşlak Ay) - Özellikle Avrasya göçebe halklarının ve Türklerin şaman takviminde birinci aydır.[17] Uluğ Kün (Ulu Gün) yani Nevruz kutlamalarıyla birlikte yani 21 Mart'ta başlar. Bu bahar şenliği kurban ayinleri, kutlamalar ve geleneksel eğlenceler ile gerçekleştirilir ve günümüzde de varlığını sürdürmektedir.[kaynak belirtilmeli]
Son Ay
[değiştir | kaynağı değiştir]Son Ay (Azerice "Sonay") - Türk halk kültüründe yılın ilk yarısıdır. Özellikle Azerbaycan folklorunda güz mevsiminin son aylı gecelerine denir. Azerbaycan "ayın düşüncesi"nde (mitolojik anlayışında) Ay ve Güneş sevgilidirler.[18] Onların sevgisi sonsuzdur. Ama onlar hiçbir zaman birbirine kavuşamazlar. Ancak gece ve gündüzün eşitlendiği bu günde bu sonsuz sevdalılar birbirlerinin yüzlerini görebilirler. Ama sonra kavuşamadan yine kaybederler. Azerbaycan köylerinde bu gecede çeşitli oyunlar oynarlar.
Eski Türklerde Mevsimler
[değiştir | kaynağı değiştir]| Eski isim | Halk takviminde | Günümüzde | Farsça (D. Anadolu, Azerbaycan) |
|---|---|---|---|
| Oğlak ay | Kök, Kökey, Köklem, Köktem[19] | İlkbahar | Bahar |
| Uluğ Oğlak ay | Yaz, Yay, Cay | Yaz | |
| Uluğ ay | Güz, Güzey, Güzlem, Güzdem | Sonbahar | Payız |
| Kadır Kış ay | Kış, Kıs, Hıs | Kış |
Yılların karşılıkları
[değiştir | kaynağı değiştir]| Karşılığı | Yıl |
|---|---|
| Fare | 2032, 2020, 2008, 1996, 1984, 1972, 1960, 1948, 1936, 1924 |
| Öküz | 2033, 2021, 2009, 1997, 1985, 1973, 1961, 1949, 1937, 1925 |
| Pars | 2034, 2022, 2010, 1998, 1986, 1974, 1962, 1950, 1938, 1926 |
| Tavşan | 2035, 2023, 2011, 1999, 1987, 1975, 1963, 1951, 1939, 1927 |
| Ejderha | 2036, 2024, 2012, 2000, 1988, 1976, 1964, 1952, 1940, 1928 |
| Yılan | 2037, 2025, 2013, 2001, 1989, 1977, 1965, 1953, 1941, 1929 |
| At | 2038, 2026, 2014, 2002, 1990, 1978, 1966, 1954, 1942, 1930 |
| Koyun | 2039, 2027, 2015, 2003, 1991, 1979, 1967, 1955, 1943, 1931 |
| Maymun | 2040, 2028, 2016, 2004, 1992, 1980, 1968, 1956, 1944, 1932 |
| Horoz | 2041, 2029, 2017, 2005, 1993, 1981, 1969, 1957, 1945, 1933 |
| Köpek | 2042, 2030, 2018, 2006, 1994, 1982, 1970, 1958, 1946, 1934 |
| Domuz | 2043, 2031, 2019, 2007, 1995, 1983, 1971, 1959, 1947, 1935 |
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri, Louis Bazin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ocak 2011, ISBN 9789751624260
- Başkurtlarda Eski Türk Takvimi ve Nevruz Bayramının Kutlanması, Ahat Salihov, Bilig Dergisi, 2019, Sayı: 88, Sayfa: 189-203
- Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, "Hüseyin Ayan" özel sayısı, Erzurum, 2009, s. 671–683, 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Yrd.Doç Nergis BİRAY
- Akademia Disiplinlerarası Bilimsel Araştırmalar Dergisi, Türklerin Kültür Mirası Olarak, 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Recep KÜLCÜ, 2015
- Gregoryen Kıpçaklar ve Oniki Hayvanlı Türk Takvimi Üzerine, Dr. Gülnisa AYNAKULOVA, Millî Folklor, 2007, Yıl: 19, Sayı: 74
- Tuncer Baykara, “Türk Takvimi, Oniki Hayvanlı Türk Takvimi ve Yılın Başlangıcı”, Türk Dünyasında Nevruz, IV. Uluslararası Bilgi Şöleni, 21–23 Mart, Sivas, 2001
- Zeyneş İsmail, “Kazak Türklerinde 12 Hayvanlı Takvim”, Tüksoy Dergisi, Mayıs 2003
- İsmail bin Abdullah’ın Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Prof.Dr. İdris Güven KAYA, Turkish Studies - Volume 7/2 Spring 2012, p. 15-34
- Çağdaş Türklük Araştırmaları - 2013" Sempozyumu Bildirisi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 19-22 Kasım 2013
Dipnotlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Yuval Blum, "Introduction to the "STEMS AND BRANCHES" theory", Mahaya Forest Hill Integrative Health Clinic, Toronto. Archived: 2018-08-27 (İngilizce)
- ^ Le système du temps dans la tradition chinoise 27 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., (David Elbaz'ın matematiksel analiz ve astronomik verilere dayanan "Çin geleneğinde zaman sistemi" konulu makalesi) (Fransızca)
- ^ The Chinese Zodiac, The Race to Finish 17 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Erişim tarihi: 05/10/2020)
- ^ The Great Race for the 12 Creatures of the Zodiac, Glenda Joe, September 28, 2010 (İngilizce)
- ^ Kane, Daniel (2009). The Kitan Language and Script. Handbook of Oriental Studies, vol. 9. Leiden: Brill. ISBN 9789004168299
- ^ "Kültürel Etkileşim Açısından 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Ufuk Tavkul" (PDF). 17 Haziran 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2012.
- ^ А. Мухамбетова (A. Mukhambetova), Казахский традиционный календарь The traditional Kazakh calendar (Rusça)
- ^ "12 Hayvanlı Türk Takvimi, Nergis Biray" (PDF). 15 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Şubat 2012.
- ^ "Khakhas-English Dictionary". 19 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020.
- ^ Kültürel Etkileşim Açısından 12 Hayvanlı Türk Takviminin Yayılışı, Ufuk Tavkul, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi (2007), 4/1:25-45
- ^ Prof.Dr. Zeyneş İsmail, “Kazak Türklerinde 12 Hayvanlı Takvim”, Tüksoy Dergisi, Mayıs 2003, Sayfa: 15 "İyt (it)" ve Sayfa: 17 "Madde-11: İt yılı"
- ^ Prof.Dr. Zeyneş İsmail, “Kazak Türklerinde 12 Hayvanlı Takvim”, Tüksoy Dergisi, Mayıs 2003, Sayfa: 15
- ^ Töre Bilgileri (Saha Türklerin kültür örneği), Doç.Dr. Ludmila Egorova, Yakuts Devlet Pedagoji Üniversitesi
- ^ Aslanapa, O. (1997). Türk Sanatı. Istanbul: Remzi Kitabevi.
- ^ Ögel, S. (1966). Anadolu Selçukluları'nın Taş Tezyinatı. Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu yayınları: Vol. 6. Ankara: Türk Tarih Kurumu
- ^ Anadolu Selçuklu Dönemi Sivas Medreselerinde Giriş Cephesi Bezemeleri 5 Kasım 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Sanat ve Tasarım Araştırmaları Dergisi, 3(4), İlknur AKKAYA, Nur URFALIOĞLU, 241‐264. (Sayfa: 252)
- ^ Kevin Alan Brook. The Jews of Khazaria. 2nd ed. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2006.
- ^ Dil ve Ayın Düşünce, Dilmaç Jurnalı 34. Özel Sayı, 2007 (Tahran)
- ^ "Türk Dil Kurumu, Lehçeler Sözlüğü, "bahar"". 8 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2012.
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Yrd.Doç.Dr. Nergis BİRAY, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi'nin "Hüseyin Ayan" özel sayısındaki (2009) "12 Hayvanlı Türk Takvimi" adlı makalesinin 3. sayfasında (derginin 673. sayfasında) bu tablo ile büyük oranda uyumlu başka bir tabloya yer vermektedir. Makalede ayrıca her bir hayvana dair başka pek çok ayrıntılı bilgi yer almaktadır.
- ^ Yrd.Doç.Dr Mustafa Balcı, Türkbilig Dergisi'nin, 2010/20 sayısında 85-96 sayfalar arasındaki "Bilinmeyen Bir 12 Hayvanlı Takvim Risalesi: Takvîm-i Tatar Ma‘a-acem" adlı makalesinde aşağıdaki tabloda ayrı bir sütün halinde bulunmayan Tatar varyantına dair bilgiler aktarmaktadır. Bunlar da yine tablo içindeki verilerle uyumludur.
- ^ Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 17, Sayı 1 (Mart 2020), Sayfa: 9-27 arasındaki "Karaim Halk Takvimi: Ulug Ata Sanavı" adlı makalesinde Elvina Er aşağıdaki tablo ile uyumlu pek çok hayvan adını içeren başka bir tabloyu açıklamaktadır.
- ^ 5. yıl bazı kaynaklarda Nek = Timsah olarak geçmektedir. "Nek yılı: Timsah yılı". Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 346.
- ^ Çince kökenli Luu ("ejderha") sözcüğü Türkçeleşerek Uluğ/Uluğ ("büyük") şekline dönüşmüştür. Anlam kaymasına uğraması bu varlığa yönelik büyüklük algısıyla da bağlantılı görünmektedir. Bu biçimiyle günümüzde de bazı Türk dillerinde kullanılmaktadır. - Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) 7 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- 12 Hayvanlı Takvim çevirici6 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- 12 Hayvanlı Takvim Türk icadı mı?6 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Çin Burçlarındaki 12 Hayvanın Efsanesi6 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.